Letras da foliada
Foliada de Outono: un serán no conservatorio
O 29 de novembro imos de serán. A música tradicional soará no porche do Conservatorio Profesional de Música de Vigo desde as 18:30 da tarde en adiante. O “torreiro” está aberto para quen queira cantar, tocar, bailar e pasalo ben…
Se a música era importante na vida cotiá das aldeas, a actividade social onde a música de tradición oral cobraba máis importancia era o serán. O Serán é o nome que se lle daba na provincia de Pontevedra ás reunións de carácter festivo que se facían nas aldeas de toda Galicia cando se puña o sol (polo serán) e que adoitaban durar ata ben entrada a noite. Este tipo de festas recibía diferentes nomes dependendo da zona na que se celebraban, así que se en Pontevedra atopamos seráns, noutras zonas atopamos foliadas, pandeiretadas, ruadas, fiadas, polavilas, rondas, fiadeiros… Nestas festas participaba a meirande parte da vecindade do lugar, e nelas cantábase, tocábase, bailábase… funcionaban como punto de encontro, de relación social. A mocidade aproveitaba estas festas para relacionarse, mocear e namorar se se daba a oportunidade.
O tipo de construcción onde se celebraban estas festas variaba dunhas parroquias a outras e duns anos a outros. Adoitaban ser cortes, alboios cubertos ou algún caseto comunal que se convertían por un ano na casa do Serán. Preparado e engalanado principalmente por mulleres, moitas horas eran as que se pasaban alí.
Principalmente ao son das pandeiretas bailábase o serán enteiro, ou o que é o mesmo, a serie de ritmos obrigados desde a jota e a muiñeira ata chegar aos agarrados. E logo, volta a empezar, cambio de parella. O gaiteiro era unha figura moi apreciada nos seráns: aliviaba ás mozas de tocar e cantar todo o tempo e podían bailar máis. Pero non había moitos e estaban moi requeridos, así que non era o habitual contar con eles. Os instrumentos reis do serán eran pois as pandeiretas. Tamén atopamos combinados con elas outros instrumentos como as cunchas, castañetas, ferriños ou pandeiros.
Algo tamén característico en moitas aldeas era anunciar o serán, cos chamados cantos de anuncio onde algunha persoa do lugar desde algún alto botaba coplas ao aire, convidando á xente da propia parroquia e doutras veciñas …
Durante o franquismo os seráns estiveron perseguidos e prohibidos. O cura da parroquia ou a garda civil podía aparecer e dar por rematada a festa. A xente que non daba fuxido a tempo expúñase a sancións económicas e mesmo as pandeiretas podían ser requisadas.
Pola represión e pola evolución das maneiras de entretemento, este tipo de festas desapareceron case por completo. Actualmente, cunha forza renovada, recollen esta tradición case perdida conservada na memoria dos maiores. No serán hai música, baile, bebida e comida. Asociacións de veciños, grupos folclóricos ou outro tipo de institucións organizan actualmente o serán. Non hai carteis pechados e a participación de intérpretes e bailadores é libre. Véndense rifas e sortéanse obxectos e/ou alimentos (un xamón, unha folla de bacallau, unha cacheira, un libro, un pano da cabeza…). O máis importante segue sendo a parte social da festa; e canta máis xente, mellor.
Esta noite hai un serán-e
non me deixan ir a el.
Coitado do meu irmán-e,
quen ha de bailar con el.
…
Bailadores do torreiro
Ben “podéis” considerar-e
que os que tocan o pandeiro
Tamén queren ir bailar-e
…
Bailador, bailadoriño,
bailador, bailadorán-e.
O que ha de ser bailador-e
ha de bailar no serán-e.
…
Este seranciño mozas
Faise no medio da rúa.
A noite que a el no vou
Non me quenta sol nin lúa.
O Samaín I
O Samaín II
Chega o outono, e con el a caída das follas das árbores, os cogumelos, as castañas, as cabazas, calacús, abóboras… chega o frío.
A palabra samaín, de orixe gaélica, significa precisamente fin do verán.
O Samaín é unha tradición recuperada en practicamente toda Galicia, sendo o profesor Rafael López Loureiro coa asociación Chirlateira de Cedeira unha persoa clave nesta recuperación. Sen embargo, como el mesmo afirma, hai lugares onde esta festividade nunca deixou de celebrarse e moitos dos costumes que caracterizan esta festa seguen presentes en diferentes localidades. Un exemplo disto témolo na Illa de Arousa, onde o día 2 de novembro, día de defuntiños, a rapazada vai polas casas e polas tendas para obter recompensas. Estes nenos e nenas piden polos mortos coa frase “unha limosniña para os defuntiños que (xa) van alá” e non co “truco e trato”, tradución do “trick or treat” do Halloween americano. As recompensas na actualidade son principalmente lambetadas, pero antigamente o que se daba nas casas eran patacas, cebolas, espigas de millo, castañas… o que producía a terra. Se pedían nunha panadería podían levar algo de pan e aínda que excepcioanlmente, nalgunha tenda podían dar algo doce.
O Faiado da memoria realizou este vídeo sobre esta tradición na Illa de Arousa
(72) DIA DE DEFUNTIÑOS – YouTube
No Conservatorio Profesional de Música de Vigo queremos sumarnos a esta celebración poñendo o acento na música. Nalgunhas aulas o alumnado poderá conseguir recompensas seguindo as instrucións que figuran no cartel. As aulas nas que podes obter recompensas terán este mesmo cartel pegado na porta. Para pedir, terán que aprender a frase “unha limosniña para os defuntiños que van alá” e dicila ao entrar na aula no cambio de clase. Terán tamén que respostar correctamente a unha pregunta sobre música que o profesorado realizará adecuándoa ao curso do alumnado. De respostar correctamente obterán a recompensa, que será diferente en cada aula. En caso de non saber a resposta, poderán investigar pola súa conta e repetir máis tarde na mesma porta; dando a resposta correcta, levarán a recompensa.
A historia
Na cultura celta, o ano dividíase en dúas partes: unha metade escura, que comenzaba no cambio de lúa de outubro a novembro (Samonios) e outra metade clara no cambio entre abril e maio (Giamonios). O ano comezaba coa metade escura, polo que o Samaín era a celebración do ano novo celta. Eran datas claves para se reunir nos camposantos, comer o porco de samaín e celebrar as festas dos guerreiros. Era a noite máis perigosa do ano, xa que as portas do outromundo abríanse e as ánimas eran quen de vir visitar este mundo.
Para afastar dos seus castros as perigosas ánimas defuntas e errantes adoitaban poñer no alto dos muros ou encastradas nas paredes, as caveiras iluminadas dos inimigos mortos en campaña. De aquí, dos ritos e crenzas célticas ao redor da caveira, vén a tradición europea de facer caveiras coa cortiza das cabazas, melóns, cabazos, calacús ou calabazotes. Esta tradición esténdese por toda a antiga xeografía céltica europea e en Galiza atopámola en toda a súa xeografía, non faltando esta tradición en ningunha das súas bisbarras e aportando costumes similares aínda que dándolles nomes diferentes: calacús polas Rías Baixas, caveiras de melón en Cedeira, calabazotes en Ortigueira, colondros en Ourense…etc.
As últimas investigacións aseguran que o Halloween é unha variación do Samaín europeo, que foi levado polos emigrantes a terras americanas e de alí transmutouse nunha especie de carnaval de outono.
A chegada dos romanos e do cristianismo fixo que moitas destas tradicións celtas desaparecesen ou mudasen dando paso a festividades de carácter relixioso. É o caso do día de Defuntos ou Todos os Santos que se celebra o día 1 de novembro, e que é día festivo en toda España. Algúns dos costumes deste día mantéñense, pero outros xa forman parte do pasado. Destacamos os seguintes:
- Os que teñen familiares enterrados no cemiterio limpan as sepulturas, levan flores e acenden unha lámpada de aceite, posto que as luces acesas son símbolo de vida.
- Nalgunhas zonas os cregos rezan responsos nos cemiterios.
- Moitos confesan e comungan para gañar indulxencia para familiares mortos
- Nas casas, ás doce da noite, déixase unha mesa posta para que coman os mortos. Tamén déixanse castañas do magosto para que coman os defuntos.
- Nos soutos déixase a cacharela prendida, para que as ánimas que veñan á festa poidan quentarse… Estes costumes, foron perdéndose en Galicia.
- Realízanse colares feitos con castañas cocidas (zonchos). Cada castaña comida smboliza unha alma liberada do purgatorio. Os pequenos adoitan xogar con eses colares antes de comelos.
- Os nenos e nenas piden polos que xa non están de porta en porta
- Baléiranse e tállanse cabazas con caras que dan medo.
O magosto é unha festa íntimamente relacionado co día dos mortos. A parte profana do magosto é quizais a que aínda se celebra con máis forza nos meses de outubro e novembro. Os rapaces e rapazas xogan a tisnarse a cara coas cinsas, cántanse coplas alusivas ás castañas e a música dos grupos de música tradicional amenizan a festa.
II Mostra do traxe tradicional galego
Logo do éxito da exposición que preparamos o ano pasado, este ano repetimos actividade no Cmus Profesional de Vigo renovando pezas de roupa, calzado, xoiería e información arredor da indumentaria tradicional galega. Na entrada de maio de 2021 deste mesmo blog podes acceder a algunha información sobre o nome dalgunhas pezas e información sobre o traxe “de gala”, “de cotío” ou “de feira”.
Na exposición que temos neste momento no centro, están catro maniquíes, tres de mulleres e un de home, no que podemos ver as seguintes pezas:
Sara, nome que escollimos para un dos maniquíes, vai vestida de gala e loce as seguintes prendas: Saia negra de raso con decoración consistente en abollonado e tableado, mandil tamén de raso con ribete de veludo negro e gran greca de bordado ao aire. Na parte superior chaquetiña de raso tamén negro con botoadura de veludo cuberta cun mantón de manila cruzado en cor marfil. Por riba da cabeza leva unha manteleta ou mantela de veludo combinado con pano negro, decorado tamén cunha gran greca de bordado ao aire. Leva medias caladas en cor granate e botas axustadas cun pequeno tacón.
Ai Sara, Sariña
Ai Sara, ti é-la miña.
Ai Sara, “Sarón”
Ai Sara do corazón.
Rosa vai vestida de feira, cun refaixo negro de pano rematado por baixo cun cordón e cun rodo interior de algodón estampado con cadros. Por baixo da saia leva unha enagua branca de algodón decorada con lorzas e puntillas e por riba un mandil de picote. Na parte superior unha chambra de liño copia dunha antiga, cos tradicionais “riscados” en puños e pescozo. Por riba da chambra un mantón rameado de lá cruzado no peito e unha lera de picote atada no pescozo que cubre as costas para non pasar frío. Sobre a cabeza un pano tamén rameado sen atar e un sancosmeiro para cubrirse do sol. Nas pernas medias negras de lá e nos pés escarpíns de lá en cor natural. Como calzado unhas tamancas negras.
Vente comigo Rosiña,
deixa quedar a roseira,
que de noite chove auga,
rosa mollada non cheira.
Carme, como Sara, vai vestida tamén de garda. Leva refaixo de pano en cor mostaza con cintas de veludo negro. Por riba un mantelo decorado con pasamanerías bordadas con pedrería e por baixo enagua e pololos de algodón brancos. Na parte superior leva camisa de gala axustada nos puños e mantón de manila bordado en diferentes cores. Por riba do mantón unha capotiña de pano negro decorado con veludo tamén negro e pedrería a xogo co mantelo. Leva tamén un pano do pescozo anoado en tea brocada. Nas pernas media calada branca e como calzado zapato baixo.
Vén Bailar comigo Carmiña, Carmela.
Con zapato baixo e media de seda.
Con media de seda e media calada,
Vén bailar Carmiña, miña namorada.
Por último temos a Manuel, con pantalón de liño en cor natural e faixa negra por enriba anoada. Na parte superior camisa de liño bordada e unha almilla vermella coas tradicionais decoracións realizadas en pano negro. Cubrindo a cabeza un chapeu e nos pés uns escarpíns de lá en cor natural e uns zocos de coiro.
Manuel, Manueliño
Manuel da casa alta.
Moito lle queren as mozas
Porque toca ben a gaita
Letras galegas 2022: Florencio Delgado Gurriarán
Nace en 1903 en Córgomo, na comarca de Valdeorras, Ourense. O contacto na nenez coa paisaxe de terras de labor consagradas desde antigo ao cultivo das videiras terá unha presenza constante nos seus versos. Con 6 anos marcha a Ourense e con 10 a Palencia, onde estuda o bacharelato; son traslados forzosos motivados polo traballo do seu pai, enxeñeiro agrónomo. En Valladolid cursa a carreira de Dereito.
En 1928, cando o seu pai se asenta na Coruña, el retorna a Valdeorras e prepara as oposicións para rexistrador. Traballa nun bufete de O Barco de Valdeorras, organiza festas e promove actividades culturais. Nesa época comeza a publicar os primeiros versos en xornais e revistas como Heraldo de Galicia e A Nosa Terra. En 1934 sae do prelo o seu primeiro poemario, Bebedeira, unha obra de exaltación da terra natal próxima ao hilozoísmo de Amado Carballo, moi ben acollida pola crítica.
O seu compromiso con Galicia fai que se achegue aos labores en prol da lingua como membro das Irmandades da Fala, sexa socio protector do Seminario de Estudos Galegos e en 1933 ingrese no Partido Galeguista. Neste tempo relaciónase con Castelao, Alexandre Bóveda e Otero Pedrayo e con eles participa na campaña a prol do Estatuto de autonomía.
Co comezo da Guerra Civil marcha a Portugal e desde alí a Francia. Dous anos despois trasládase á Barcelona republicana; noméano secretario de propaganda do Partido Galeguista, publica poesía de combate e xestiona a saída de guerrilleiros por Portugal. En 1939, novamente desde Francia, organiza a evacuación dos refuxiados a América e parte no buque Ipanema canda 997 exiliados máis, con destino a Veracruz. En México participa activamente na vida cultural dos galegos emigrados e funda, con Illa Couto e Carlos Velo, a revista Saudade. En 1943, colabora no libro Cancioneiro da loita galega cunha serie de poemas asinados co pseudónimo de Nadel. Participa tamén na obra Poesía inglesa e francesa vertida ao galego (1949) con traducións do francés de Rimbaud, Mallarmé, Valéri e outros.
Nos anos cincuenta foi o promotor de iniciativas como o Padroado da Cultura Galega en México (creado en 1953) e editou, con Carlos Velo e Luis Soto, Vieiros, a revista máis importante do exilio galego. En 1963, publica o libro Galicia Infinda, no que inclúe unha serie de poemas con temática mexicana.
En 1968, despois de 32 anos, volve a Valdeorras. Regresa outra vez en 1976, con Celia, a súa muller, e, xa por último, en 1981. Desta vez, toma posesión como Membro de Mérito do Instituto de Estudos Valdeorreses e é recoñecido como membro correspondente da Real Academia Galega. Tamén neste mesmo ano aparece Cantarenas, que recolle poemas xa editados en Bebedeira e Galicia infinda a canda outros de recente creación dedicados ao viño. En 1986, publica O soño do guieiro, un libro en homenaxe a Castelao no que destacan os seus poemas de loita e compromiso.
O día 14 de maio de 1987, aos 84 anos, morre en Fair Oaks (California) na casa dunha das súas fillas. As súas cinzas repousan no cemiterio de Córgomo, á vista da súa amada Valdeorras, a onde sempre quixo volver.
En 2021, a Real Academia Galega acorda dedicarlle o Día das Letras Galegas 2022. A través da súa figura tamén se homenaxea, por primeira vez, a Galicia do exilio republicano en México.
Florencio Delgado Gurriarán: obra
1934 – Bebedeira
Chega 1934 e sae do prelo da editorial Nós, Bebedeira que reúne textos maiormente xa publicados, a escolla faise deixando fóra os de corte social e reivindicativo. Neste primeiro libro aparece unha homenaxe á terra e á paisaxe Valdeorresa, con poesías de corte sensorial e evocadoras da cosmogonía valdeorresa coa viña e o viño no centro; a máis dos efectos da bebedeira ou borracheira que nos trasladan a un mundo onírico. Nunha lectura superficial parece que crea un mundo deshumanizado no que os protagonistas deixan de lado ao home para dar paso aos paxaros, vento, castiñeiros; á natureza en xeral. Mais as imaxes e metáforas transpórtannos a cenas de amor e a algunha nota social ou chamamento á redención. O éxito do libro é inmediato.
Coa chegada da Guerra Civil todo queda en suspenso, mais só o que se refire á publicación porque o seu maxín estaba ateigado de versos de ira ante as inxustizas que estaba a ver. Publicou dende Barcelona no xornal madrileño Nueva Galicia no 1937 “Amencer”, “Ía a misa de doce”, “levan o Cristo por fóra”. Que analiza as barbaries da guerra e sobre todo a dobre moral e a falsa relixiosidade. Desta época tamén é “Home pequeno-fol de veneno”, o poema máis valente no que o personaxe principal é o xeneral Franco.
1943 – Cancioneiro da loita galega
Xa no seu exilio mexicano a través da revista Saudade, e como iniciativa do Partido Galeguista, sacan á luz esta antoloxía de poemas coa que querían homenaxear aos compañeiros caídos na Guerra Civil. Particularmente el tiña tres espiñas cravadas no peito, tres asasinatos, tres amigos que honra nos poemas “Alexandre Bóveda”, “Segundo García Núñez” e “Un guerrilleiro” . Participan varios poetas, todos baixo pseudónimos, Rey Baltar, Roxelio Rodríguez de Bretaña, Bieito Búa Rivas, Emilio Pita, Chita Lamas e Ramón Cabanillas Álvarez. Florencio ademais de colaborar con dezáseis poemas, nove dos cales os que xa foran publicados no xornal Nueva Galicia no medio da contenda, parece que tamén realiza tarefas editoriais da obra.
1949 – Poesía inglesa e francesa vertida ao galego
Nesta obra aparece outra faceta do poeta, esa que deixa ver o seu amor polo idioma e a súa intención de traballar pola súa dignificación. El era coñecedor da importancia que tiña a tradución ao galego dos grandes autores da literatura mundial. Presentouse a un concurso organizado pola Federación das Sociedades Galegas de Bos Aires e gañouno xunto a Plácido castro e Tobío Fernández . Entre os seus textos atopamos traducións de Rimbaud, Mallamé, Materlinck, Regnier…
1963 – Galicia Infinda
Por volta dos anos 60 sae do prelo de Galaxia este libro. Trátase dunha colleita de poemas, 43, que facían un percorrido por vinte anos de traballo. A obra estaba dividida en cinco seccións: Cantarenas, Valdeorras, Castiñeiros, Varia e Poemas Mexicanos. Nas primeiras recorda un pouco o estilo animista da primeira obra, introducindo os trazos novecentista e modernistas que xa atopamos en Bebedeira. A diferenza ofrécea a última parte na que a musicalidade e o sensualidade forman parte dun xogos rimáticos e léxicos que nos transportan cara o outro lado do Atlántico. Novas poesías cun ton completamente distinto, nas que podemos ver os trazos da cultura mexicana e máis concretamente da tradición musical dese país. Textos que el mesmo denominou como exemplos de creoulismo multi-étnico, como por exemplo “Noiturno da nova Jarocha” “Rumba pandeirada”
1981 – Cantarenas
Xa na contraportada nos indican que estamos diante dunha edición composta de tres obras, “Bebedeira”, “Valdeorresas” e “Dionisias” e por primeira vez aparece un texto en prosa un artigo centrado aos viños de Valdeorras. Unha fermosa composición de homenaxe e honra á Valdeorras e aos trazos que a definen. A publicación desta obra coincide co inicio das homenaxes que Florencio vai recibir en Valdeorras, da man do Instituto de Estudios Valdeorreses, e coa súa entrada na Real Academia Galega. Os poemas que conforman esta obra recordan os inicios da súa poesía poñendo de novo o mundo do viño no centro do seu universo poético e a paisaxe como contexto ou pano de fondo da seus recordos e fantasías. Este fermoso libro a mais conta coas ilustracións dun bo amigo Xaime Prada nel atopamos un dos poucos textos en prosa do autor.
1986 – O Soño do Guieiro
O soño do guieiro nace uns anos antes da súa publicación. O seu xermolo foi un encargo que lle fan para a revista “Galicia” do Centro Galego de Bos Aires para conmemorar o 25 cabodano da morte de Castelao. Anos despois este será o título do seu derradeiro libro, no que recolle poemas de corte social e reivindicativo e no que homenaxea a este gran amigo e compañeiro político. Os poemas que aquí atopamos retoman o ton aparecido no Cancioneiro de Loita e onde case podemos translucir a personalidade do autor, aquí a acolá aparecen trazos anti-belicistas, liberais, anti-imperialistas mesturados con chamadas á loita.
Situación da lingua galega no CMUS Vigo
Durante o curso académico 2021-2022, o Equipo de Dinamización da Lingua Galega (EDLG) do Conservatorio Profesional de Música de Vigo elaborou enquisas sociolingüísticas dirixidas a alumnado, profesorado e persoal non docente co obxectivo de coñecer a situación da lingua galega no centro, e utilizar os resultados como base para futuras accións dinamizadoras.
En total, recolléronse 444 enquisas: 376 correspondentes ao alumnado, 62 ao profesorado e 6 ao persoal non docente. Estas cifras supoñen unha participación do 65,28% do alumnado, un 84,93% do profesorado e un 75% do persoal non docente.
Un total de 18 preguntas dirixidas a cada colectivo, que nos proporcionaron os datos que aquí presentamos analizados.
Grazas
Entroido no CMUS Vigo
O entroido tamén chega ao Conservatorio Profesional de Música de Vigo. Facemos un percorrido polas celebracións de máis sona en Galicia e coñecemos ás figuras máis importantes. Entre elas, como non, O Merdeiro, personaxe do entroido de Vigo.
